Przegląd systematyczny

Przegląd systematyczny stanowi podstawę funkcjonowania medycyny opartej na faktach (EBM). Według hierarchii dowodów naukowych przeglądy systematyczne oparte na randomizowanych badaniach klinicznych uznawane są za najwiarygodniejsze źródło informacji. Najbardziej znane i uznawane z nich są tworzone przez badaczy fundacji Cochrane.

Czym jest przegląd systematyczny?

Przegląd systematyczny jest badaniem wtórnym, tworzonym na podstawie już istniejących publikacji naukowych. Ma on na celu znalezienie i przeanalizowanie wszystkich istniejących dowodów naukowych na dany temat i dostarczenie rzetelnych, kompletnych informacji. Przeglądy systematyczne, a zwłaszcza te zawierające metaanalizę, powinny stanowić główne źródło wiedzy dla praktyków, którzy na ich podstawie mogą podejmować decyzje zgodne z evidence-based medicine. Pomagają one także ujednolicać informację płynące z różnych badań naukowych, których wnioski czasem są rozbieżne. Przeglądy systematyczne pozwalają również uzyskać szerszy pogląd na dane zjawisko niż pojedyncze badania interwencyjne lub obserwacyjne, których wyniki ze względu na niską reprezentatywność mogą prowadzić do błędnych konkluzji. Przeglądów systematycznych nie należy mylić z artykułami przeglądowymi, czyli narracyjnymi przeglądami literatury, które w przeciwieństwie do nich nie są uznawane za badania naukowe.

Przygotowanie przeglądu systematycznego

Protokół przeglądu systematycznego

Tworzenia każdego przeglądu systematycznego jest wieloetapowe, długookresowe i dość skomplikowane. W celu uniknięcia błędów systematycznych proces jego tworzenia powinien być dobrze zaplanowany i jasno określony. Najważniejszym elementem planowania tego procesu jest stworzenie protokołu, który powinien zawierać:

• Uzasadnienie przeprowadzenia przeglądu;
• Cel jego realizacji;
• Pytanie badawcze;
• Opis wszystkich metod i procedur, które zostaną wykorzystane w jego trakcie.

W medycynie rekomendowane jest, aby pytanie badawcze było formułowane na podstawie zasady PICOS, gdzie:

• P – badana populacja;
• I – zastosowana interwencja w grupie badanej;
• C – zastosowana kontrola w grupie kontrolnej;
• O – obserwowany punkt końcowy;
• S – typ badania np. randomizowane badanie kliniczne.

W innych dziedzinach naukowych istnieją pewne modyfikacje tej zasady np. przeglądach systematycznych z zakresu zdrowia publicznego, wykorzystuje się zasadę PICOCS, a w epidemiologii PECOT.

Wyszukiwanie odpowiednich publikacji

Kolejnym etapem tworzenia przeglądu systematycznego jest przeszukiwanie baz. Ma to na celu znalezienie jak największej ilości badań naukowych spełniających wcześniej ustalone kryteria włączenia. Wyszukiwanie publikacji powinno odbywać się według ściśle określonego planu oraz charakteryzować się pełną rzetelnością i jawnością. Każdy etap wyszukiwania powinien być także udokumentowany, tak aby osoba trzecia mogła powtórzyć ten proces w celu sprawdzenia jego wiarygodności. Dokumentacja przebiegu procesu wyszukiwania powinna uwzględniać m.in. wykaz baz, z których korzystano, zastosowane słowa kluczowe w poszczególnych bazach oraz spis otrzymanych wyników w każdej z nich. Słowa kluczowe wykorzystywane podczas przeszukiwania baz powinny ograniczać się do co najmniej dwóch lub trzech elementów pytania badawczego – problemu zdrowotnego, populacji badanej, ocenianej interwencji lub ewentualnie rodzaju badania. Bazy piśmiennictwa medycznego, z których można skorzystać podczas szukania publikacji to m.in.:

• Cochrane Library;
• CENTRAL;
• MEDLINE;
• Embase;
• ProQuest (nauki socjologiczne);
• Psyclnfo (psychiatria);
• CIHNAL (pielęgniarstwo).

Przeszukiwanie baz danych powinno być możliwie najobszerniejsze, aby zminimalizować ryzyko błędu związanego z wybiórczym publikowaniem badań (tzw. publication bias). W tym celu należy przeszukać wiele baz danych. Nie należy także ograniczać się do przeszukiwania jedynie baz anglojęzycznych, ponieważ może to spowodować pominięcie istotnych publikacji naukowych. Kompleksowe wyszukiwanie powinno uwzględniać literaturę szarą, czyli taką, która nie została formalnie opublikowana. W tym celu można wykorzystać:

• Bazy indeksujące szarą literaturę;
• Strony organizacji rządowych oraz pozarządowych;
• Wyszukiwarki badań naukowych (np. Google Scholar).

W celu oszacowania ryzyka błędu systematycznego wynikającego z wybiórczej publikacji danych można wykorzystać tzw. wykres lejkowy (funnel plot).

Ocena jakościowa znalezionych publikacji

Po zakończeniu procesu wyszukiwania publikacji należy następnie sprawdzić ich jakość i rzetelność oraz ocenić ryzyko wystąpienia błędu systematycznego. Stwierdzenie, że dane badanie zostało opublikowane w konkretnym czasopiśmie naukowym, nie świadczy jeszcze, że na pewno zostało ono dobrze przeprowadzone i nie jest obarczone istotnymi błędami.  Warto wspomnieć także, że ocena publikacji, tak jak ich wyszukiwanie powinno zostać przeprowadzone niezależnie przez dwóch badaczy. Do oceny ryzyka błędu systematycznego wykorzystywane są różne narzędzia. Jednym z nich jest RoB 2.0 opracowane przez fundację Cochrane. Służy ono do oceny tego ryzyka w badaniach randomizowanych. Natomiast do badań bez randomizacji wykorzystywane jest inne narzędzie opracowane przez tę samą organizację – ROBINS-I. Korzystając z ROBINS-I można oceniać badania obserwacyjne, takie jak kohortowe i kliniczno-kontrolne. Do oceny badań kohortowych i kliniczno-kontrolnych stosowana jest także skala NOS (Newcastle Ottawa Scale).

Analiza danych, przedstawienie wyników i opracowanie wniosków

Po odnalezieniu i sprawdzeniu wiarygodności wszystkich publikacji włączonych do przeglądu nadchodzi czas na przeanalizowanie zawartych w nich danych oraz wyciągnięcie wniosków. Jest to ostatni etap podczas tworzenia przeglądu systematycznego. Przebieg analizowania danych zależy w dużej mierze od tego, jak bardzo są one jednorodne. Jeżeli włączone badania były wystarczająco do siebie podobne, najlepszym sposobem podsumowania wyników wydaje się metaanaliza, która umożliwia bardzo dokładne oszacowanie efektu danej interwencji. Jeżeli jednak wykorzystane publikacje naukowe były za bardzo heterogenne, można podsumować wyniki za pomocą tekstu i tabel.

Sprawdź sam!

Wszystko, co powinieneś wiedzieć o EBM

Baza wiedzy – EBM

Kurs EBM w teorii i praktyce